Co zrobić, gdy dziecko odmawia kontaktów z ojcem ?

W sprawach dotyczących ustalania kontaktów z dzieckiem kluczowym kryterium powinno być zawsze dobro dziecka. W praktyce jednak, odmawianie kontaktów przez dziecko z jednym z rodziców, a zwłaszcza z ojcem, nie zawsze odzwierciedla jego rzeczywistą wolę. Często może wynikać to z tzw. alienacji rodzicielskiej. 

Czym jest alienacja rodzicielska ?

Alienacja rodzicielska (ang. parental alienation) to zjawisko, w którym jedno z rodziców, najczęściej po rozstaniu lub rozwodzie, podejmuje działania mające na celu zniechęcenie dziecka do kontaktów z drugim rodzicem i w rezultacie doprowadzenie do ograniczenia lub unicestwienia tych kontaktów.

Władza rodzicielska a kontakty – czym się różnią?

Warto na początku rozróżnić dwa pojęcia, które bywają mylone:

Władza rodzicielska to zbiór praw i obowiązków, które umożliwiają podejmowanie decyzji dotyczących życia dziecka, takich jak wybór szkoły, opieka zdrowotna czy miejsce zamieszkania. Zgodnie z artykułem 96 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRO), władza rodzicielska jest niezbywalna i przysługuje obojgu rodzicom, chyba że sąd postanowi inaczej.

Kontakty z dzieckiem odnoszą się do praktycznych aspektów utrzymywania relacji – spotkań, rozmów telefonicznych czy wideokonferencji. Decyzje dotyczące kontaktów są ustalane na podstawie art. 113 KRO i mogą obejmować szczegółowy harmonogram spotkań, ich formy oraz ewentualne ograniczenia wynikające z dobra dziecka.

Rozróżnienie tych pojęć jest istotne, zwłaszcza gdy dziecko odmawia kontaktu z jednym z rodziców. O ile ograniczenie władzy rodzicielskiej wymaga poważnych przesłanek, o tyle kontakty powinny być regularnie podtrzymywane, chyba że istnieją uzasadnione powody ich ograniczenia. Rodzice i dzieci mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. 

Przyczyny odmowy kontaktów

Negatywne nastawienie dziecka do ojca może mieć różne źródła. Należy przede wszystkim rozważyć, czy nie jest ono efektem działań alienacyjnych podejmowanych przez drugiego rodzica. Systematyczne krytykowanie, negatywne komentarze czy przekazywanie nieprawdziwych informacji, mogą skutecznie doprowadzić do tego, że dziecko zacznie kojarzyć ojca z problemami, niebezpieczeństwem, brakiem zaufania. Dodatkowo, konfliktowe sytuacje w rodzinie, doświadczenie przemocy lub niestabilność emocjonalna mogą wpłynąć na budowanie dystansu między ojcem a dzieckiem.

Warto podkreślić, że odmowa kontaktów nie musi być wyrazem autentycznej woli dziecka, lecz często jest reakcją na manipulację lub jednostronne epatowanie negatywnymi komunikatami o ojcu, przez drugiego rodzica. Z tego względu sądy przy ustalaniu kontaktów szczegółowo analizują sytuację, korzystając z opinii psychologów i pedagogów, aby m. in. ustalić jakie mogą być rzeczywiste powody odmawiania przez dziecko kontaktów z ojcem. 

Przyczyny odmowy: 

• alienacja rodzicielska – negatywne komentarze, manipulacje emocjonalne i budowanie negatywnego obrazu ojca przez drugiego rodzica mogą prowadzić do niechęci dziecka do kontaktu,
• konflikty rodzinne – długotrwałe spory między rodzicami mogą sprawiać, że dziecko zaczyna utożsamiać jednego z nich z nawarstwiającymi się i ciągłymi problemami, bólem, stresem i brakiem stabilności emocjonalnej,
• wpływ środowiska – przyjaciele rodziny, nauczyciele czy inne osoby, które nie znają pełnego kontekstu sytuacji, mogą wzmacniać niechęć dziecka poprzez nieświadome przekazywanie jednostronnych opinii,
• doświadczenie przemocy – w niektórych przypadkach negatywne nastawienie dziecka do ojca może wynikać z realnych traumatycznych przeżyć, takich jak przemoc domowa czy zaniedbanie,
• brak konsekwencji w wychowaniu – niespójność w postępowaniu oraz brak jasnych zasad w relacjach ojciec-dziecko mogą przyczyniać się do powstawania dystansu emocjonalnego.

Reakcja sądu i dostępne rozwiązania

Celem postępowania sądowego w sprawie ustalenia kontaktów rodzica z dzieckiem jest przede wszystkim realizacja naczelnej zasady prawa rodzinnego, jakim jest dobro dziecka. W sytuacjach, gdy dochodzi do odmowy kontaktów z ojcem, sądy korzystają z dostępnych narzędzi, aby ustalić czy i w jakim zakresie kontakty te mają być realizowane, w tym czy drugi z rodziców nie jest generatorem negatywnego postrzegania ojca przez dziecko. 

Sąd może:

• wysłuchać dziecko w asyście psychologa,
• zlecić sporządzenie opinii przez tzw. okręgowy zespół sądowcych specjalistów (OZSS),

które mają na celu ustalenie, czy negatywne nastawienie dziecka do kontaktów z ojcem wynika z autentycznych obaw dziecka, czy też jest efektem np. alienacji rodzicielskiej.

Warto zaznaczyć, iż sąd ma możliwość reagowania na systematyczne utrudnianie kontaktów, poprzez rozpatrywanie naruszeń prawa do relacji, co może skutkować modyfikacją ustaleń lub zastosowaniem sankcji, również finansowych wobec rodzica, który utrudnia kontakt.

Decyzje sądowe powinny być oparte na kompleksowej analizie sytuacji rodzinnej oraz dowodach zgromadzonych w toku postępowania. W praktyce coraz częściej orzekane jest, że prawo ojca do kontaktu nie może być ograniczane jedynie w konsekwencji wyrażania przez dziecko niechęci, szczególnie gdy dowody wskazują na wpływ działań alienacyjnych.

Stosownie do treści art 113 KRO:

§1. Niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów.

§ 2. Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej.

Rola dziecka w decydowaniu o kontaktach z rodzicem

W miarę dorastania, zdanie dziecka na temat utrzymywania kontaktów z rodzicem nabiera coraz większego znaczenia. W praktyce sądy, choć ostatecznie ustalają formę i częstotliwość kontaktów, mogą uwzględniać opinię dziecka, ustalając czy jego decyzje nie są wynikiem nacisku lub manipulacji ze strony któregoś z rodziców. Istotne jest, aby rozmowa z dzieckiem odbywała się w warunkach sprzyjających swobodnemu wyrażaniu emocji, co często osiąga się przy udziale specjalistów, którzy potrafią ocenić autentyczność wypowiedzi młodego człowieka.

Wskazówki praktyczne dla ojców

Ojcowie, którzy spotykają się z odmową kontaktów przez dziecko, mogą podjąć następujące kroki:

• zadbać o dokumentowanie utrudnień i przeszkód – warto zbierać dowody (wiadomości, nagrania, raporty psychologiczne), które mogą świadczyć o działaniach alienacyjnych drugiego rodzica, 
• zaproponować terapię rodzinną, jeśli istnieje szansa na poprawę wzajemnych relacji rodziców i dziecka, 
• wdrożyć mediację, aby na drodze pozasądowej i polubownej spróbować ustalić z drugim rodzicem harmonogram kontaktów z dzieckiem, 
• skonsultować sprawę z prawnikiem – doświadczony prawnik rodzinny pomoże w analizie sytuacji i zaplanowaniu działań prawnych, w taki sposób, aby zapewnić optymalne efekty w jak najkrótszym czasie. 

Warto rozeznać swoją sytuację i skorzystać z narzędzi, które daje prawo. Odmawianie kontaktów z ojcem bardzo często nie jest decyzją dziecka, a efektem negatywnego oddziaływania drugiego z rodziców. Warto wdrożyć odpowiednie działania, aby doprowadzić do niezakłóconych kontaktów z własnym dzieckiem.